Xã Nghĩa Hưng (trước đây thuộc huyện Nghĩa Đàn) nổi tiếng với nghề trồng mía, nấu mật và chế biến nhiều sản phẩm truyền thống từ mật mía. Nghĩa Hưng có hàng trăm hộ dân tham gia, trong đó có khoảng 150 xưởng lớn. Họ sản xuất mật, đường phên, đường phèn, đường thảo dược...

Ngày cuối năm chúng tôi ghé làng làm đường phên ở xã Nghĩa Hưng, tỉnh Nghệ An, cách trung tâm TP Vinh (cũ) khoảng gần 100 km. Xã Nghĩa Hưng từ lâu nổi tiếng với nghề trồng mía nấu mật, làm đường phên, đường phèn. Toàn xã có gần 1.300 ha mía, hàng trăm hộ dân tham gia chế biến mật mía, trong đó khoảng 150 xưởng sản xuất quy mô lớn.

Vào vụ, các lò nấu đỏ lửa từ sáng sớm. Mật mía được nấu, đánh đều rồi đổ vào khuôn gỗ để làm đường phên sản phẩm quen thuộc trong nhiều gia đình. Đường phên bán với giá 27.000 - 28.000 đồng/kg, sau khi trừ chi phí, mỗi cơ sở thu lãi khoảng 600.000 đồng mỗi ngày.

Không chỉ gìn giữ nghề truyền thống hơn chục năm qua, nhiều hộ đã đầu tư máy móc, đa dạng sản phẩm, đưa đường phên, đường phèn đạt chuẩn OCOP 3 sao, hướng tới nâng hạng và mở rộng thị trường. Nghề làm đường đang trở thành sinh kế bền vững, góp phần giữ "vị ngọt" làng quê Nghĩa Hưng.

Cơ sở sản xuất, chế biến mật mía của anh Phạm Quang Yên (43 tuổi), xóm Xuân Lam, xã Nghĩa Hưng, rộng hàng nghìn mét vuông, duy trì nghề làm đường truyền thống của gia đình.

Bếp nấu mật được xây kiên cố bằng bê tông, gồm các nồi chuyên dụng nối liền nhau, phục vụ các công đoạn nấu, đánh và hâm mật mía. Quá trình nấu nước mía cần người quan sát và vớt bọt, lọc qua nhiều lần để loại bỏ cặn bẩn.

Mật mía được nấu liên tục trong khoảng một giờ, vợ chồng anh Yên thay nhau khuấy đều để tránh cháy, đảm bảo chất lượng thành phẩm. Sau khi đạt độ chín, mật được đưa sang chảo có gắn động cơ để đánh tan trong 10 - 15 phút trước khi đổ khuôn.

"Tôi ấn tượng với quá trình nấu mật mía của người dân. Mùi thơm tự nhiên của khói từ mía hòa quyện với hương thơm của những nồi đường", anh Nguyễn Trọng Hùng, sống tại Phường Trường Vinh, Nghệ An lên tham quan làng nấu đường phên chia sẻ.

Tần Thị Hằng, 43 tuổi, vợ anh Yên cho biết, sau khi đường đặc sánh và màu vàng ươm thì người làm bắt đầu thử để biết độ ngọt và hương vị. Chảo đường được bắc xuống, đảo cho mau nguội và giúp màu sắc đường phên có màu vàng đều, không đậm cũng không nhạt.

Sau đó, sẽ dựng các tấm đường phên lại để cho khô các mặt trong khoảng 5 phút. Đường phên sau đó được xếp thành từng mẻ lớn để đóng gói.

Gia đình anh Yên trồng khoảng 4 ha mía, đồng thời thu mua thêm mía của người dân trong vùng để nấu mật, trữ trong hàng trăm thùng phuy inox phục vụ sản xuất quanh năm. Mật chín được đổ vào khuôn, tạo hình những thanh đường phên.

Trung bình mỗi mẻ cho ra khoảng 20 kg đường phên thành phẩm; mỗi ngày xưởng nấu khoảng 300 kg mật, làm việc từ sáng sớm đến chiều tối.

Ngoài làm đường phên, xưởng của anh Yên còn sản xuất đường phèn - loại giá trị nhất. Đường phèn được nấu từ mật mía, sau đó để vào thùng phuy inox 6-7 tháng, khi lấy mật ra thì đường kết tinh lại, tạo thành những tảng phèn. Dưới đáy là đường cát kết tinh tự nhiên.

Đường phèn kết tinh giá 156.000-160.000 đồng/kg, mỗi năm anh Yên sản xuất khoảng 3-4 tấn đường phèn. Loại đường này thường dùng để làm siro, ngâm mật ong, ngâm với hoa quả làm thuốc chữa ho...

Đường phên ngoài đóng hộp carton nhập theo lô thì còn được anh Yên đóng vào gói nylon hút chân không để bán online. Hiện đường phên tại cơ sở đạt chất lượng OCOP 3 sao. Sắp tới muốn nâng tầm sản phẩm lên OCOP 4 sao, hướng tới xuất khẩu.

Mật đường mía cô đặc trong khuôn và dàn đều trên bề mặt. Khoảng 30 phút sau mật mía nguội, tạo thành một tảng đường lớn.

Đường phên được anh Yên đóng gói, đem nhập sỉ lẻ, tiêu thụ khắp cả nước, giá 27.000-28.000 đồng một kg. Sau khi trừ chi phí, mỗi ngày cơ sở lời khoảng 600.000 đồng.

Đường phên thay cho mật, là nguyên liệu chế biến nhiều món ăn.

Trải qua nhiều thăng trầm, nhưng người dân bám nghề và ngày nay khẳng định vị trí trên thị trường trong và ngoài tỉnh. Đặc biệt, các khâu chế biến người dân tuân thủ quy định về sản xuất an toàn thực phẩm, không sử dụng hóa chất bảo quản.

Ông Đinh Thế Hiển, Trưởng phòng Kinh tế xã Nghĩa Hưng cho biết, nghề trồng mía nấu mật, làm đường đang trở thành nguồn thu nhập ổn định cho người dân địa phương, song song với sản xuất lúa. Nhiều sản phẩm từ mật mía hiện đạt chứng nhận OCOP 3 sao, góp phần nâng cao giá trị nông sản truyền thống.

Theo ông Hiển, thời gian tới địa phương sẽ xây dựng đề án phát triển làng nghề theo hướng bền vững, quy hoạch vùng nguyên liệu mía và nâng chất lượng sản phẩm, phấn đấu đưa một số mặt hàng từ mật mía đạt chuẩn OCOP 4 sao.

Song Hoàng