Núi Hồng, sông Lam. Ảnh: Đậu Hà Theo nhiều cứ liệu lịch sử và khảo cổ học, cách đây hàng ngàn năm, cư dân đã sinh sống trên vùng đất Hà Tĩnh. Vùng Hồng Lĩnh - linh sơn giữa trời đất từng là Kinh đô Ngàn Hống, được xem là thủ đô đầu tiên của nước Xích Quỷ (tên gọi cũ của nước ta) dưới thời Kinh Dương Vương.
Đến thời Hùng Vương dựng nước Văn Lang, vùng đất này thuộc Bộ Cửu Đức. Suốt thời Bắc thuộc và các triều đại phong kiến độc lập, địa giới và tên gọi Hà Tĩnh liên tục thay đổi, phản ánh sự biến chuyển của lịch sử.
Dấu mốc quan trọng nhất phải kể đến năm 1831, khi vua Minh Mạng cải cách hành chính toàn quốc và tách 2 phủ Hà Hoa, Đức Thọ của trấn Nghệ An để lập tỉnh Hà Tĩnh. Từ đây, Hà Tĩnh chính thức trở thành một đơn vị hành chính trực thuộc triều đình Trung ương, khẳng định vị thế của một vùng đất đã phát triển mạnh mẽ, sánh với các tỉnh thành trên cả nước. Qua các thời kỳ, đơn vị hành chính ở Hà Tĩnh tiếp tục thay đổi, nhiều địa danh được xác lập.
Đại thi hào Nguyễn Du - danh nhân văn hóa thế giới. Không chỉ có trầm tích lịch sử phong phú, Hà Tĩnh còn được biết đến là cái nôi của truyền thống hiếu học, của những thế hệ trí thức, học giả, danh nhân văn hóa kiệt xuất. Từ miền ngược đến miền xuôi, đâu đâu cũng thấy bóng dáng những dòng họ khoa bảng, những mái trường với bề dày thành tích đáng nể, những bậc hiền tài đã góp công lớn trong công cuộc “khai dân trí, chấn dân khí”.
Đặc biệt, Nghi Xuân - mảnh đất bên dòng Lam hiền hòa từ lâu đã được xem là cái nôi văn hóa bậc nhất của xứ Nghệ. Đây là quê hương của Đại thi hào Nguyễn Du - danh nhân văn hóa
thế giới, cũng là nơi lưu dấu những thành tích trong con đường công danh rạng rỡ của Uy Viễn tướng công Nguyễn Công Trứ - một bậc kỳ tài với phương châm sống “Đã mang tiếng ở trong trời đất/ Phải có danh gì với núi sông”…
Mảnh đất Nghi Xuân đã sản sinh ra nhiều bậc văn nhân, hào kiệt. Ngoài vùng “đất thiêng” Nghi Xuân, trên mảnh đất Hà Tĩnh, còn có biết bao vùng quê văn hóa, sản sinh ra những bậc danh nhân lỗi lạc ở nhiều lĩnh vực khác nhau. Đó là Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác - tổ sư của ngành y học cổ truyền; là La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp - người đặt nền tảng “Học pháp” thời Tây Sơn. Là những học giả, nhà nghiên cứu uyên bác, những nhà văn, nhà thơ kỳ tài như: Hoàng Xuân Hãn, Lê Văn Thiêm, Phan Huy Chú, Phan Huy Ích, Nguyễn Khắc Viện, Hoàng Ngọc Phách, Huy Cận, Xuân Diệu…
Trong tiến trình lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc, Hà Tĩnh còn là vùng đất ghi danh nhiều tên tuổi như: Đặng Tất, Đặng Dung, Nguyễn Biểu, Phan Đình Phùng, Trần Phú, Hà Huy Tập, Lý Tự Trọng… cùng hàng vạn người con anh dũng, kiên trung đã ngã xuống trong các cuộc kháng chiến vì độc lập, tự do của Tổ quốc. Mỗi tên tuổi đều để lại những dấu ấn khó phai mờ trong từng địa hạt riêng, góp phần làm giàu có thêm giá trị văn hóa, trí tuệ của quê hương, của dân tộc.
Tượng Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác. Truyền thống hiếu học - một trong những giá trị cốt lõi của người Hà Tĩnh đã và đang tiếp tục được các thế hệ bồi đắp mạnh mẽ. Những năm gần đây, Hà Tĩnh luôn nằm trong nhóm dẫn đầu cả nước về thành tích học sinh giỏi quốc gia, quốc tế. Nhiều học sinh đạt thành tích xuất sắc trong các cuộc thi trên các lĩnh vực; nhiều em giành được học bổng từ các trường đại học danh giá hàng đầu thế giới.
Không ít người trẻ Hà Tĩnh đang là chuyên gia trong các viện nghiên cứu lớn, kỹ sư trong các tập đoàn công nghệ toàn cầu, vận động viên đạt thứ hạng cao châu lục hay doanh nhân khởi nghiệp sáng tạo, đóng góp vào sự lan tỏa vị thế của quê hương trên bản đồ tri thức và hội nhập quốc tế. Sự vươn lên ấy không chỉ cho thấy tố chất vượt khó, thông minh của người Hà Tĩnh, mà còn khẳng định sức sống mạnh mẽ của truyền thống hiếu học ngàn đời.
Phó Chủ tịch nước Võ Thị Ánh Xuân trao tặng Huân chương Lao động hạng Nhì cho em Trần Minh Hoàng - chàng trai "vàng" của đất học Hà Tĩnh. Bước vào thời kỳ đổi mới, truyền thống ấy tiếp tục được bồi đắp, là nền tảng vững chắc cho sự phát triển mạnh mẽ của tỉnh nhà trên nhiều lĩnh vực. Trong bối cảnh mới, yêu cầu đặt ra đối với Hà Tĩnh là gìn giữ, phát huy những giá trị của vùng “địa linh nhân kiệt”, đồng thời xây dựng con người đáp ứng yêu cầu hội nhập, phát triển.
Nghị quyết 18-NQ/TU ngày 22/12/2023 của BTV Tỉnh ủy Hà Tĩnh về “Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Hà Tĩnh giai đoạn mới” (gọi tắt là Nghị quyết 18) ra đời trong bối cảnh đó, mang ý nghĩa như một sự nối dài và khẳng định mạch nguồn văn hóa - lịch sử lâu đời của tỉnh.
Nghị quyết 18 nhấn mạnh: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, sức mạnh nội sinh, mục tiêu, động lực quan trọng thúc đẩy phát triển KT-XH, củng cố QP-AN, xây dựng Đảng và hệ thống chính trị vững mạnh. Phát triển văn hóa phải hài hòa với chính trị, KT-XH.
Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Ban (thứ 3 từ trái sang) được Ban Tuyên giáo Trung ương trao giải cá nhân vì đã có thành tích xuất sắc trong hoạt động quảng bá tác phẩm văn học, nghệ thuật, báo chí về chủ đề “Học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh” giai đoạn 2021-2023. Xây dựng, phát triển văn hóa và con người Hà Tĩnh đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững là nhiệm vụ thường xuyên, lâu dài, là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị và các tầng lớp nhân dân... Trọng tâm xây dựng, phát triển văn hóa là xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh và xây dựng con người phát triển toàn diện, có nhân cách cao đẹp”.
Nghị quyết 18 đồng thời cũng nhấn mạnh nhiệm vụ tạo chuyển biến mạnh mẽ trong nhận thức, sự hiểu biết và niềm tự hào về lịch sử - văn hóa - con người Hà Tĩnh. Đó cũng chính là cách khơi dậy nội lực, biến sức mạnh tinh thần thành nguồn lực vật chất, đưa Hà Tĩnh tiếp tục bứt phá trong chặng đường phía trước.
Hoành Sơn Quan. Ảnh: Huy Tùng Vùng đất Hồng Lam - từng là Kinh đô Ngàn Hống, nơi sản sinh nhiều bậc hiền tài và hun đúc chí khí dân tộc, hôm nay vẫn tiếp tục hành trình ấy bằng việc xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, nuôi dưỡng tâm hồn và trí tuệ con người, giữ gìn bản sắc, đồng thời mở rộng cánh cửa hội nhập.
Từ truyền thống đến hiện đại, Hà Tĩnh luôn minh chứng cho một vùng “địa linh sinh nhân kiệt”. Chính con người Hà Tĩnh, với tinh thần tự lực, tự cường và khát vọng vươn lên sẽ tiếp tục viết nên những trang sử mới, xứng đáng với động lực từ Nghị quyết 18.
Kiều Minh
